Heurystyki wydawania sądów to uproszczone metody wnioskowania. Środowisko w jakim funkcjonuje człowiek jest na tyle złożone, iż umysł nie jest w stanie zapamiętać i przetworzyć wszystkich dostępnych informacji. Nie jesteśmy w stanie za każdym razem szczegółowo analizować podejmowane wybory zestawiając wszystkie dane i przesłanki. Tym samym za podejmowanymi przez nas decyzjami stoją heurystyki wydawania sądów, czyli uproszczone metody myślenia i podejmowania decyzji. Heurystyki są powszechnym mechanizmem, który na ogół jest skuteczny. Pozwala radzić sobie z wielością danych stosując metodę oszczędności poznawczej i skutecznie adaptować się do zmian w środowisku. Niekiedy jednak i one bywa zawodny prowadząc w efekcie do błędów poznawczych.
Sytuacje, w których najczęściej opieramy się na heurystykach (Hammer, 2005):
- Brak czasu na dokładną analizę danych.
- Zbyt duża ilość informacji, by móc je przetworzyć.
- Brak wystarczającej wiedzy na dany temat.
- Manipulacja ze strony innych, intencjonalnej sterowanie polegające na podawania informacji uaktywniających daną heurystykę.
Heurystyki wydawania sądów – heurystyka dostępności
Ta metoda wnioskowania polega na przypisywaniu większego prawdopodobieństwa zdarzeniu, do którego mamy łatwiejszy dostęp, łatwiej go sobie uzmysławiamy i/lub towarzyszą mu silniejsze emocje (Kahneman, Slovic, Tversky, 1982). Przykładem wyciągania wniosków na podstawie tej heurystyki może być uznanie, że w wypadkach lotniczych ginie więcej ludzi niż w samochodowych, gdyż wyobrażeniu latania i związanego z nim wypadku towarzyszy silniejszy lęk. Stosunkowo rzadsze wydarzenia, ale nacechowane silniejszymi emocjami są łatwiejsze do przypomnienia sobie niż częstsze, ale o niższym poziomie dramatyzmu (Wojciszke, 2002). Katastrofy lotnicze są zdecydowanie rzadsze i mniej osób ginie w wypadkach lotniczych niż samochodowych. Tak naprawdę wypadki samochodowe są ósmą przyczyną zgonów na świecie (WHO, 2018). Wypadki lotnicze są bardziej widowiskowe, a często nagłaśniane informacje są lepiej zapamiętywane przez ludzi przez co wydają się bardziej prawdopodobne.
Podłożem heurystyki dostępności jest również niewielka odległość między zdarzeniami (Tversky, Kahneman, 1973). Jeśli osoby z naszego kręgu znajomych wykonują często jakąś czynność, to może nam się wydawać, że inni ludzie tak robią. Jeśli znajomi inwestują na giełdzie w określone spółki to możemy mieć wrażenie, że wszyscy na świecie są również zainteresowani tymi akcjami co może nas skłaniać do podobnej decyzji. Podobieństwo może wynikać również rasy, koloru skóry lub płci co w konsekwencji może prowadzić do błędów myślenia (Fiske, Taylor, 1991).
Błędy poznawcze oparte na heurystyce dostępności
Do przykładowych błędów poznawczych wynikających z heurystyki dostępności należą:
- Efekt potwierdzenia (błąd konfirmacji) – polega na selektywnym wybieraniu informacji, które potwierdzają posiadane wcześniejsze przekonania, założenia i oczekiwania (Plous, 1993).
- Efekt pewności wstecznej (efekt wiedzy po fakcie) – tendencja do oceniania przeszłych wydarzeń jako bardziej przewidywalne, niż w rzeczywiści były (Roese, Vohs, 2012). Efekt ten wynika z tego, że wiedza na ich temat jest lepiej znana czy dostępna niż wiedza na temat możliwości, które mogłyby się wydarzyć.
- Egocentryzm atrybucyjny – tendencja do przeceniania własnego wkładu w wynik osiągany wspólnie z innymi osobami (Schacter, Gilbert, Wegner, 2011).
- Efekt świeżości – tendencja do lepszego pamiętania informacji, które pojawiły się jako ostatnie (Murdock, 1962).
Heurystyki wydania sądów – heurystyka reprezentatywności
Heurystyka reprezentatywności polega na dokonywaniu klasyfikacji danej rzeczy na podstawie jej stopnia podobieństwa do przypadku typowego (Kahneman, Slovic, Tversky, 1982). Na podstawie wiedzy o tym jak prezentuje się typowy przedstawiciel danej kategorii ludzie wnioskują, że inni przedstawiciele tej kategorii są tacy sami. Za pomocą heurystyki reprezentatywności ludzie dokonują szybkiej klasyfikacji nowych obiektów na podstawie podobieństwa do już znanych sobie rzeczy.
Typowym negatywnym efektem tej heurystyki jest pomijanie ważnych informacji o cechach wyróżniających i koncentracja uwagi na kategoriach przypisywanych właściwościom grupy, do jakiej przynależy dany obiekt i traktowanie go typowego przedstawiciela dużej grupy.
Błędy poznawcze oparte na heurystyce zakotwiczenia-dostosowania
- Błąd koniunkcji – polega na przypisywaniu sekwencji losowych zdarzeń większego prawdopodobieństwa niż pojedynczym zdarzeniem należącej do tej sekwencji. Następuje zawyżenie prawdopodobieństwa posiadania przez dany obiekt pewnej cechy, jeśli występuje ona w puli z innymi cechami (Tversky, Slovic, Kahneman, 1982)
- Paradoks hazardzisty – polega na traktowaniu niezależnych od siebie zdarzeń jako zależnych od siebie. Błąd ten polega na myśleniu o tym, że zdarzenie będące przedłużeniem jakiejś serii jest mniej prawdopodobne, niż zdarzenie przerywające tą serię. Tym samym dana osoba może przeceniać prawdopodobieństwo wylosowania wyniku, który dawno nie wystąpił i traktować niezależne od siebie zdarzenia jako zależne (Ayton, Fischer, 2004).
Heurystyki wydawania sądów – heurystyka zakotwiczenia-dostosowania
Heurystyka zakotwiczenia-dostosowania polega na oparciu się na jakiejś dostępnej wartości i traktowaniu jej jako prawdziwego punktu odniesienia do formułowania na jej podstawie wniosków poprzez modyfikowanie tej wartości (Kahneman, Slovic, Tversky, 1982). Efekt zakotwiczenia wzrasta wraz ze spadkiem informacji na dany temat. Heurystyka zakotwiczenia wpływa nie tylko na oszacowania wartości liczbowych. Dana osoba formułując sądy o rzeczywistości pozwala, by posiadane przez nią osobiste doświadczenia i obserwacje stanowiły zakotwiczenie dla tworzonego obrazu rzeczywistości, nawet jeśli wie, że jej doświadczenia nie są powszechne, typowe (Aronson, Wilson i Akert, 1997). Nawet jeśli dana osoba domyśla się, że jej sądy nie muszą być prawdziwe, to i tak stanowią one kotwicę do dalszych tendencyjnych wniosków na temat ludzi czy sytuacji.
Sytuacja, w której powszechnie jest wykorzystywana heurystyka zakotwiczenia to transakcja kupna-sprzedaży. Osoba sprzedająca dany produkt wystawia go w wyższej cenie w oczekiwaniu, że osoba kupująca nie zna się na danym produkcie będzie skłonna negocjować kwotę zakupu oscylującą wokół pierwotnie podanej wartości.
Osoby posiadające wiedzę z danego zagadnienia wykazują większą ochronę przed heurystyką zakotwiczenia-dostosowania (Wojciszke, 2002).
Błędy poznawcze oparte na heurystyce zakotwiczenia-dostosowania
- Efekt halo – tendencja do przypisania danej osobie pozytywnych lub negatywnych cech na podstawie pierwszego wrażenia (Aronson, 2009).
- Efekt pierwszeństwa – tendencja do lepszego przypominania sobie informacji, które pojawiły się jako pierwsze (Murdock, 1962).
- Efekt skupienia – tendencja polegająca na przywiązywaniu zbyt dużej uwagi do jednego szczegółu. W efekcie zostaje zaburzona racjonalna ocenia użyteczności danego rozwiązania (Kahneman i in., 2006).
- Ignorowanie prawdopodobieństwa – tendencja do podejmowania decyzji z pominięciem oszacowania prawdopodobieństwa wystąpienia danego zdarzenia (Kahneman, 2011).
Cytowane prace
Aronson E., Wilson T. D., Akert R. M. (1997). Psychologia społeczna. Serce i umysł. Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1997 – sprawd
Aronson, E. (2009). Człowiek – istota społeczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Ayton, P., Fischer, I. (2004). The hot hand fallacy and the gambler’s fallacy: Two faces of subjective randomness? Memory & Cognition, 32(8), 1369-1378.
Fiske, S. T., Taylor, S. E. (1991). Social Cognition. New York: McGraw-Hill
Hammer H.: Psychologia społeczna. Teoria i praktyka. Wydawnictwo Difin, Warszawa 2005 Kahneman D.: Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym. Wydawnictwo Media Rodzina, Poznań 2012
Kahneman, D. (2011). Thinking, Fast and Slow. London: Allen Lane.
Kahneman, D., Krueger, A. B., Schkade, D., Schwarz, N., Stone, A. A. (2006). Would you be happier if you were richer? A focusing illusion. Science, 312(5782), 1908-1910.
Kahneman, D., Slovic, P., Tversky, A. (1982). Judgment under uncertainty: heuristics and biases. New York: Cambridge University Press.
Kahneman, D., Tversky, A. (1973). Availability: A heuristic for judging frequency and probability. Cognitive Psychology, 5(2), 207-232.
Kahneman, D., Tversky, A. (1973). On the psychology of prediction. Psychological Review, 80(4), 237-251.
Murdock, B. B. (1962). The serial position effect of free recall. Journal of Experimental Psychology, 64(5), 482-488.
Plous, S. (1993). The Psychology of Judgment and Decision Making. New York: McGraw-Hill.
Roese, N. J., Vohs, K. D. (2012). Hindsight Bias. Perspectives on Psychological Science, 7(5), 411-426.
Schacter, D., Gilbert, D., Wegner, D. (2011). Psychology. New York: Worth Publishers.
WHO. (2018, maj). The top 10 causes of death. Pobrano z lokalizacji World Health Organization: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/the-top-10-causes-of-death
Wojciszke, B. (2002). Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.