Nawyki emocjonalne do utrwalone wzorce emocjonalnego reagowania na określony rodzaj sytuacji. Nawyki jako takie mogą być pożądane. Dzięki nim automatycznie wykonujemy określone czynności dzięki czemu sprawniej reagujemy a przez to oszczędzamy energię i lepiej radzimy sobie z otoczeniem. Nawyki pozwalają na działanie bez wysiłku i świadomego myślenia.
Nawyki emocjonalne są wtórne do posiadanych przekonań. Odczuwane emocje mówią tylko i wyłącznie o tym, jak oceniliśmy daną sytuację i myślimy o tym, co dzieje się wokół nas. Emocje są zjawiskami neurofizjologicznymi, które zachodzą pod wpływem posiadanych myśli, przekonań i postaw. Czy emocje mogą kłamać? Jeśli są oparte na fałszywych przesłankach, to tak. Mózg jest ślepym narządem i reaguje nie tyle na obiektywne zdarzenia co naszą ich ocenę. W związku z tym dana osoba może doświadczać rzeczywistych emocji mających niewiele wspólnego z obiektywną rzeczywistością. Jeśli ktoś ocenił sytuację jako zagrażającą (a obiektywnie jest to coś nieszkodliwego, np. zwisający z sufitu mały pająk) to mógł wywołać u siebie silną reakcję emocjonalną (np. atak paniki), która jest kompletnie nieadekwatna do rzeczywistego zagrożenia zdrowia lub życia. Emocje powstają zgodnie z modelem:
- obiektywne zdarzenie
- myśli i przekonania związane ze zdarzeniem
- emocje wywołane przez myśli i przekonania (B) dotyczące zdarzenia (A)
Jeśli mechanizm ten zostanie naturalnie wzmocniony, np. poprzez uzyskanie określonej automatycznej korzyści, to wielokrotne powtarzanie reakcji zgodnie z powyższym wzorcem prowadzi do łańcucha zachowań a w konsekwencji do pojawienia i się utrwalenia nawyku emocjonalnego. Nawet samo wielokrotne automatyczne powtarzanie (wystarczy wyobrażanie sobie) może doprowadzić do powstania nawyku.
Dlaczego utrwalone nawyki emocjonalne nie poddają się zmianą – dysonans poznawczo-emocjonalny
Ludzie są stworzeniami nawykowymi. Lubią wykonywać rzeczy w sposób przez siebie utrwalony, który najłatwiej im przychodzi. Wolą taki sposób postępowania, ponieważ jest on dla nich najbardziej znajomy. Z tego powodu zmiana nawyku emocjonalnego może być utrudniona przez towarzyszący jej dysonans poznawczo – emocjonalny. Dysonans jest uczuciem dyskomfortu wynikającym z poczucia „niepasowania” nowej reakcji w odniesieniu do danej sytuacji. Dysonansowi towarzyszą wątpliwości oraz brak przekonania, czy wprowadzana zmiana jest możliwa do osiągnięcia oraz czy przyniesie zamierzony efekt. W procesie zmiany nawyku emocjonalnego pojawienie się dysonansu jest całkowicie naturalnym zjawiskiem. Jest wręcz nieuniknionym elementem procesu zmiany a jego zaakceptowanie stanowi niezbędny krok w kierunku wprowadzenia zmiany.
Samo wprowadzenie zmiany wymaga wyjścia poza wypracowany nawyk, rezygnację z dotychczasowego sposobu myślenia oraz związany jest z koniecznością opuszczenia strefy komfortu wyznaczonego przez dotychczasowe nawyki. To właśnie dysonans poznawczo-emocjonalny określa te granice. Zmiana nawyku emocjonalnego wymaga zignorowania poczucia, że to, co nowe jest dla nas nienaturalne i niewygodne oraz konsekwentnej pracy nad nową reakcją tak długo, aż stanie się ona dla nas nowym nawykiem.
Edukacja emocjonalna
Proces nabywania nawyków emocjonalnych jest taki sam, jak w przypadku nawyków fizycznych: reakcje emocjonalne stają się nawykami poprzez powtarzanie i ćwiczenie. Większość z nich powstało mimowolnie poprzez nieświadomą praktykę w kontakcie z naszym otoczeniem. Co ciekawe wcale nie musimy doświadczyć określonej sytuacji, by wypracować wobec niej określoną nawykową reakcję emocjonalną. Lęk przed lataniem może pojawić się, nawet jeśli dana osoba nigdy nie latała a nawet jeśli nikogo nie zna kto latał samolotem, nie mówiąc już o wypadku lotniczym. Reakcja lękowa u takich osób powstała wyłącznie jako efekt wyobrażania sobie negatywnych konsekwencji lotu samolotem w postaci katastrofy lotniczej. Argumenty logiczne nie mają tutaj zastosowania, gdyż osobiste, dogmatyczne wręcz przekonanie traktowane jest przez daną osobę jako niepowtarzalny fakt, niekoniecznie zgodny z rzeczywistością. Dzieje się tak, gdyż nasze myśli, przekonania i postawy w postaci „wewnętrznej wirtualnej rzeczywistości” mogą funkcjonować niezależnie od tego, jakie są obiektywne dane. Nawet jeśli wiara w osobiste prawdy może prowadzić do regularnego popadania w kłopoty to utrwalone nawyki pozostają, gdyż większość ludzi nie jest świadoma swoich schematów. Co więcej samo ich uświadomienie sobie nie wystarcza, aby się od nich uwolnić.
Reedukacja emocjonalna, czyli jak wypracować nowe nawyki emocjonalne
Wiedza o tym, że uczucia są determinowane przez posiadany sposób myślenia pozwala na podjęcie pierwszego kroku w celu zmiany nawykowych reakcji emocjonalnych. Sam wgląd, choć ważny, nie wystarcza, by dokonać trwałej zmiany. Aby tego dokonać niezbędne jest przeprowadzenie reedukacji emocjonalnej. Nowa reakcja i nowy nawyk emocjonalny powstaje poprzez wielokrotne łączenie podobnych zdarzeń z nowym sposobem myślenia a w konsekwencji nowymi uczuciami i działaniami w odniesieniu do pierwotnej sytuacji. Po wielu takich ćwiczeniach, nawykowe reakcje nie wymagają już żadnego słownego czy świadomego przetwarzania.
Nie można tak po prostu oduczyć się starych nawyków: należy je zastąpić nowymi. Nie można też stworzyć nowych nawyków samą siłą woli. W tym celu wymagane jest świadome i celowe ćwiczenie. Podstawę stanowi wypracowanie zdrowego dialogu wewnętrznego oraz mentalnego zaangażowania w ćwiczenie nowego nawyku emocjonalnego poprzez wyobrażanie sobie nowej reakcji. Dopiero kolejny krok stanowi ćwiczenie nowego zachowania w realnym życiu.